CÁC CÁCH ĐỂ DẠY CON TỰ LẬP

Dạy con tự lập đang là xu hướng giáo dục ngày càng được các bậc phụ huynh hiện đại ưa chuộng. Việc để trẻ tự lập ngay từ khi còn nhỏ là điều cần thiết với chính bản than trẻ và cả phụ huynh. Trẻ có thể tự làm những công việc cá nhân mà không phụ thuộc hay ỷ lại vào người lớn. Đồng thời, những điều này cũng giúp trẻ hình thành thói quen chủ động từ sớm mà đáng ra trẻ sẽ phải mất thời gian tương đối lâu để học.

1. Tự lập và cách dạy con tự lập

• • Tự lập là gì?

Tự lập được hiểu là khả năng tự thực hiện các công việc của mình một cách độc lập, không ỷ lại hay bị phụ thuộc vào người khác.

Dạy con tự lập là dạy con tự thực hiện các công việc cá nhân hằng ngày, hạn chế sự phụ thuộc của con vào cha mẹ, đồng thời, khuyến khích tinh thần tự chủ, tự giác của con

• Tự lập bị ảnh hưởng bởi văn hóa

Khi so sánh giữa phương Tây và phương Đông, người ta dễ nhận thấy rằng, lao động phương Tây thường có hiệu suất làm việc cao hơn. Các nghiên cứu khoa học chỉ ra rằng tính tự lập là một trong các nguyên nhân quyết định sự khác biệt này.

Các nước phương Đông, đặc biệt là Á Đông, tính tự lập thường không cao. Ngoại trừ một số nước phát triển như Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore. Nhìn chung khả năng tự lập của người châu Á còn khá thấp.

• Trẻ tự lập kém và những hệ quả

Việt Nam là quốc gia có nền văn hóa Á Đông đặc trưng. Cha mẹ Việt thường có tâm lý bao bọc con một cách quá mức. Điều này thực sự không hề tốt cho trẻ. Sự bảo vệ của cha mẹ khiến trẻ đánh mất sự chủ động và bị phụ thuộc quá nhiều vào người lớn. Trẻ cũng lười làm việc hay nhụt chí và không muốn cố gắng.

Bản than Liên cũng tận mắt chứng kiến rất nhiều gia đình có những “tiểu hoàng đế” 6 tuổi nhưng không thể tự xúc cơm mà mẹ vẫn phải bón. Những “tiểu công chúa” 4-5 tuổi nhưng không them tự dọn đồ chơi, mà vẫn cần phải bà, mẹ phục vụ. Rồi những em bé với hàm rang đen xì do ăn nhiều kẹo bánh mà chưa biết cách tự vệ sinh rang, phụ huynh bận rộn đôi khi quên không nhớ đánh răng cho trẻ hoặc không hình thành thói quen đánh rang cho con dẫn đến việc cụt hết hàng tiền đạo.

• Bối rối tìm phương pháp dạy con tự lập

Chỉ đến khi những hệ lụy nhìn thấy rõ rang các phụ huynh mới tá hỏa không biết dạy con sao. Hay hò hét rất nhiều mà con vẫn không chịu làm gì. Hoặc con luôn ỷ lại không biết làm gì, và bố mẹ cũng không biết bắt đầu ra sao để hướng dẫn con.

2. Các cách để dạy con tự lập

2.1. Thiết lập trình tự sinh hoạt

2.1.1. Trình tự sinh hoạt là gì?

Trình tự sinh hoạt là một nhóm các hành động thực hiện theo thứ tự lặp đi lặp lại nhiều lần trong ngày và trong một thời gian dài. Lâu dần, trình tự này sẽ trở thành không thói quen có ý thức hoặc trở thành phản xạ vô thức. Do đó các đối tượng tham gia hoạt động này có thể hiểu và biết trước những hành động gì sẽ đến tiếp theo.

Người Việt thường nói “Uốn cây từ thuở còn non” thế nhưng lại không hề “uốn con từ thuở còn thơ”, để đến lúc con cái lớn cứ sai vặt con làm việc nhà thấy con không làm là lại mắng sao con lười, sao con không biết làm. Có thể quan niệm về sự non nớt của con cái ở mỗi gia đình một khác nhau, dù ở lứa tuổi nào thì con vẫn chưa đủ lớn và luôn có đủ lý do để bao biện cho con.

Con 3 tuổi đã có thể tự dọn đồ chơi mình chơi xong nhưng ba mẹ lại thấy con dọn chậm quá, để ba mẹ làm cho nhanh. 3,5-4 tuổi con đã có thể phụ giúp các công việc nhà hoặc tự vệ sinh cá nhân nhưng phụ huynh lại thấy con làm xong vẫn bẩn, nên thôi để luôn đấy bố mẹ làm luôn cho sạch.

Cứ dần dần như vậy, cho đến khi con 6 tuổi vẫn chưa thể tự làm được gì, cha mẹ lại quá bận rộn khi có em bé thứ 2 và công việc cũng nhiều lên. Lúc này lại quay ra chê trách đứa con đầu tại sao lớn rồi không thể tự làm các công việc nhỏ.

Một ví dụ rất đơn giản về việc thiết lập trình tự sinh hoạt ở người lớn VD như: sáng sáng, hầu như chúng ta để dậy ở một khoảng thời gian tương đối giống nhau, có những hành động đánh rang rửa mặt, dù mắt vẫn nhắm và chân đi lết quanh nhà nhưng hành động vẫn chuẩn xác, vô thức và sạch sẽ để có thể kịp giờ đi làm. Tương tự như vậy, nhiều mẹ không thể đi ngủ ban đêm nếu mặt chưa được skincare đủ các bước hay chưa được đánh răng. Hay một VD điển hỉnh là trình tự nấu cơm nhất quán không đổi. Đong gạo, vo gạo, đổ nước, dung đốt ngón tay đo mực nước, để vào nồi, bật nút… vẫn ngần ấy thao tác, thuần thục được thực hiện ngày này qua ngày khác, dù có ốm đau cũng không quên được cách đặt nồi cơm.

Nina Vaid Raoji, chuyên gia về trẻ sơ sinh và bà mẹ cho con bú có nhắc đến trong cuốn Raising Baby: A Pocket Guide to babys 1^st Year: “Khi được sinh ra, em bé sơ sinh như một tờ giấy trắng, và con trông cậy vào cha mẹ trong việc nhẹ nhàng giới thiệu và đưa con vào những nếp sinh hoạt của gia đình, phù hợp với lứa tuổi của con. Khi các chuỗi hoạt động giống nhau được thực hiện trong những khoảng thời gian tương đối như nhau, con sẽ nhanh chóng học được thứ tự hành động và có thể đoán biết trước được điều gì sẽ sảy ra với mình”

Việc nắm bắt được tình hình những gì sẽ sảy ra với cá nhân mình sẽ giúp con hiểu, chấp nhận và chủ động tham gia, dù bé có đến đâu đi chăng nữa. Điều này giúp con cảm thấy an toàn, biết giới hạn của bản than và dễ hòa nhập với môi trường xung quanh. Thói quen sinh hoạt giúp trẻ trở thành người có trách nhiệm, bởi con đã quen với những việc phải làm, đã thuộc long những trình tự và từ đó con sẽ muốn hoàn thiện một cách độc lập ngay từ sớm.

2.1.2. Cách để thiết lập trình tự sinh hoạt dạy con tự lập

Muốn tương lai con như nào, hãy bắt đầu dạy con như vậy. Trình tự sinh hoạt quay quanh gia đình tôi, trong mọi hoạt động của các con và trở thành một bản năng thứ 2, một phản xạ có điều kiện, một điều không thể làm khác được như việc ra đến cửa là phải xỏ dép, hay tự động như cách các bà, các mẹ nấu cơm hằng ngày. Không phải nghĩ, ta làm tự động thôi.

Lao động thiết lập và củng cố nếp sinh hoạt để không trở thành một bà mẹ hay càu nhàu, giục giã (dù thỉnh thoảng Liên lên giọng cũng ác). Khổ thế, có con xong là không thể bạ đâu hay đấy được. Hậu quả của việc tùy tiện ngày hôm nay sẽ trả giá bằng rất nhiều những năm tháng đau đầu, nịnh nọt để con làm những việc đó sau này.

Bạn không dạy cho con dọn dẹp từ bé thì bao giờ con mới biết dọn dẹp? Nếu bạn không dạy con đóng góp công sức vào công việc gia đình thì bao giờ con mới hiểu con là thành viên của gia đình, rằng mẹ cũng là người và mẹ ở đó không phải để phục dịch con.

Em bé Gạo của Liên chưa đầy 4 tuổi đã có thể: tự vệ sinh cá nhân (dù chưa được sạch, đôi khi bố mẹ vẫn phụ giúp), tự dọn đồ chơi cá nhân (dù lâu lâu mẹ vẫn phải phụ giúp vì đồ chơi hơi nặng), tự làm việc nhà: quét nhà, lau nhà, lau bàn, dọn bát đĩa bẩn, hộ mẹ dọn cơm… (dù đôi khi con chỉ lau dọn trong 1 khoảng không gian nhất định trong nhà, nhưng không sao, con đã tự ý thức được đấy là nhiệm vụ của mình).

@kieulien112 3,5 tuổi và những màn sai vặt của mẹ #capcut #daycondungcach #embedethuong #daycontulap #dayconlamviecnha #tulap #huongdancon ♬ Lambs at Play – Cute Music for Kids

Và mọi người khi thấy điều ý đều kết luận rằng: “con mày dễ bảo nên mới Ngoan như thế, chứ con tao thì…..”. Tất cả mọi thành quả mà Liên nhận được khi Gạo có sự tự lập như vậy đánh đổi bằng hơn 1 năm trời chỉ bảo con từng chút một, chứ em bé nào cũng có nền tảng tờ giấy trắng như nhau thôi các mẹ ạ.

Khi 1 tuổi, Gạo đã được thiết lập trình tự sinh hoạt EASY để là một em bé tự lập tự ngủ, tự chơi, đến giờ ăn là ăn, giờ ngủ là ngủ từ khi lọt lòng rồi. Các mom có thể tham khảo bài viết: Kinh nghiệm luyện thành công nếp sinh hoạt EASY 3.  Gạo cũng có thể tự ăn, tự xúc bằng thìa trong độ tuổi này, các mom có thể tham khảo bài viết ……

Đến lúc 2 tuổi, Gạo có thể tự chơi, tự dọn đồ chơi sau khi chơi xong. Liên hướng dẫn con tự lấy giỏ đựng, và nhặt từng món đồ để vào giỏ. Sau đó giỏ sẽ được cất ở đâu. Thời gian đầu, các mom có thể giúp đỡ con, chỉ cho con thấy từng bước nên thực hiện như nào. Cho đến một ngày đột nhiên nhận ra mình đã nhận được quả ngọt giống như em bé Gạo mà không thể hiểu nổi, con đã tự thành thục các thao tác từ lúc nào.

3-4 tuổi, Gạo được làm quen nhiều hơn với công việc nhà và vệ sinh cá nhân.

Với vệ sinh cá nhân, Liên đã hình thành thói quen vệ sinh răng miệng cho con từ khi con mới mọc răng. Lớn hơn chút thì con sẽ được cùng mẹ đánh răng mỗi tối trước khi đi ngủ và sau khi thức dậy. Hình thành thói quen phải vệ sinh sạch sẽ.

Lớn hơn chút thì được mẹ dạy cách đánh răng ra sao: đầu tiên lấy kem đánh răng như nào, lấy nước ra sao, con nhe răng chữ I và dùng bản chải xoay tròn trong răng như nào? Sau đó há mồm chữ A để đưa bàn chải vào răng hàm phía bên trong ra sao? Sau khi xong sẽ xúc miệng và nhổ nước bẩn trong mồm ra khoảng 3-4 lần để đuổi hết vi khuẩn và bọt trong răng ra tiếp theo là rửa bàn chải và đổ nước thừa trong cốc. Ngay đến việc để bàn chải ở đâu cũng được mẹ hướng dẫn cặn kẽ.

@kieulien112 3 tuổi và màn tự đánh răng trong 1p #daycondungcach #daycontulap #viral #viralvideo #embedangyeu #embedethuong #embe #baby #tulap #kieulien112 ♬ Funny – Gold-Tiger

Tương tự việc rửa mặt cũng vậy, Gạo được mẹ giúp làm ướt khăn, sau đó con xòe tay ra lau vùng mắt trước, rồi tớ vùng trán, vùng má, vùng cổ, vùng tai… Sau đó khăn sẽ được treo chỗ nào.

Tiếp đó là bước vệ sinh vùng kín. Trình tự như vậy được lặp lại vào sáng hôm sau. Đánh răng – rửa mặt – vệ sinh vùng kín. Liên tục trong nhiều ngày, kiên nhẫn hướng dẫn và trợ giúp. Rồi đến một ngày em bé Gạo thành thục và có thể tự làm mọi việc. Nếu thấy bố không làm theo đúng trình tự, Gạo còn nhắc nhở bố phải làm như này như này…. Tại sao bố không làm thêm bước này bước này… Và cuối cùng Liên có một em bé Gạo dễ bảo và Ngoan như các mẹ vẫn hay đồn thổi.

Với các công việc nhà. Đầu tiên Gạo được làm quen với việc lau bàn sau khi ăn xong. Liên nói đây là một nhiệm vụ khó mà con phải hoàn thành. Tiếp theo đó, Liên đưa cho con chiếc khăn đã được làm ẩm, và hướng dẫn con lau từ mép bàn vào giữa bàn như nào. Con còn bé, sải tay còn ngắn thì con cần đi quanh bàn tới những vị trí khác để lau những chỗ khác ra sao. Khi lau xong con đưa mắt tới ngang mặt bàn để kiểm tra xem còn góc nào chưa lau thì lau nốt như thế nào. Đấy riêng cái việc lau bàn đã tỉ mỉ như thế thì còn lo gì con lau bàn xong bàn vẫn bẩn. Quan trọng là mẹ phải chỉ cho con từng bước từng bước cụ thể như nào thì con mới hoàn thành được xuất sắc nhiệm vụ.

Với công việc quét nhà và lau nhà. Liên quy định sau khi ăn cơm xong sẽ cần phải làm 2 nhiệm vụ này và giao hẳn cho 2 bố con phụ trách. Cứ sau bữa cơm là lại nhắc nhiệm vụ cần hoàn thành của 2 bố con. Sau đó Liên mua hẳn 1 bộ đồ chơi quét nhà và lau nhà cho riêng Gạo. Cứ bố quét là con cũng quét, đôi khi con còn nhắc bố quét chỗ này chỗ kia. Rồi 2 bố con lại cùng nhau lau. Từ cách cầm cây lau nhà như nào, lau đi lau lại ra sao, những chỗ nào hay bỏ sót khi lau cũng đều được mẹ nhắc nhở và nhai đi nhai lại nhiều lần. Cứ như vậy, Gạo hình thành nếp sinh hoạt vệ sinh nhà ngay sau bữa ăn và biết cách quét, lau sao cho đúng.

Việc đặt ra các nguyên tắc, quy tắc nhất quán trong ngày tương ứng với những khoảng thời gian cố định dần giúp con nhận ra nếp sinh hoạt và thực hiện nó như một thói quen. Trình tự sinh hoạt của Gạo trong 1 ngày sẽ như sau:

Sáng dậy: đánh răng -> rửa mặt -> rửa vùng kín -> ăn sáng -> uống sữa -> đi học

Chiều về: Chơi tự lập -> hộ mẹ nhặt rau và công việc vặt -> Dọn đồ chơi -> chờ bố về tắm rửa -> xem tivi 10p -> ăn cơm -> lau bàn -> xem ti vi + quét nhà, lau nhà-> 8h30 tắt tivi, vệ sinh cá nhân -> lên giường đi ngủ.

Một số quy tắc mà Liên đặt ra cho Gạo đó là chỉ được xem tivi sau khi tắm xong, quyết không thỏa hiệp việc vừa đi học về nhà là xem tivi. Và con chỉ được đi tắm khi đã dọn xong đồ chơi. Nếu chưa tắm xong, chưa ăn cơm xong mà con đã đòi xem tivi thì tivi nhất định không được bật. Thành quả là sau 1-3 tháng con sẽ bắt đầu quen và biết mình cần phải làm gì. 3-5 tháng con sẽ tự giác làm như một thói quen để có thể tiếp tục làm những việc tiếp theo.

Điều này hiệu quả cực kỳ và mẹ sẽ không cần phải càu nhàu giục giã nhiều. Đương nhiên là thời gian đầu sẽ phải đối mặt với những trận khóc lóc ỉ ôi, những lần vứt đồ chơi vào thùng rác nếu con không dọn. Những lần ăn cơm chan nước mắt vì bị mẹ vứt bát cơm đi khi con không chịu thỏa hiệp mà cứ đòi vừa ăn vừa xem tivi.

Quá trình rèn luyện thói quen nào cũng rất mất thời gian thế nên các mẹ đừng kỳ vọng chỉ sau 1-2 lần là con sẽ tự biết. Tốt nhất là luôn rèn thói quen tốt cho con ngay từ đầu và không được bạ đâu làm đấy.

2.2. Dạy con tự lập bằng cách không giải quyết tất cả rắc rối cho con

Đây là một trong những nguyên tắc tiên quyết nếu muốn dạy con tự lập. Cha mẹ chỉ đóng vai trò là người hướng dẫn, con sẽ tự đánh giá và ra quyết định. Đồng thời con cũng chính là người chịu trách nhiệm cho việc làm của mình.

Việc con tự giải quyết những rắc rối giúp bé độc lập tìm ra cách xử lý vấn đề. Điều này buộc trẻ phải tư duy, cân nhắc và chủ động làm các công việc của mình mà không dựa dẫm vào cha mẹ.

VD như con chỉ ăn cơm và thịt không chịu ăn rau xanh. Liên sẽ đưa ra những cảnh báo mà con có thể gặp phải khi không chịu ăn rau, đó là: con có thể sẽ bị đau bụng, phân cứng và không thể đi nặng được. Nếu con ăn rau thì việc đi nặng của con sẽ dễ dàng hơn và khi đi nặng con sẽ không bị đau đít do mất quá nhiều sức cho việc rặn.

Có thể trong 1-2 lần con chưa hiểu hết được những lời cảnh báo mà mình đưa ra, cho đến khi con dành quá nhiều thời gian cho việc đi nặng, và phải rặn rất đau đớn. Lúc này Liên sẽ nhắc lại việc không ăn rau của con để con hiểu ra hệ quả từ quyết định của mình. Và khi vào bữa cơm, con đều tự nhắc nhở là cần phải ăn rau bố và mẹ không ăn rau thì sẽ bị làm sao, và con đã từng bị như vậy như nào.

Nhiều gia đình cứ than phiền việc con mình ko chịu ăn rau và ép buộc, nịnh nọt con đủ kiểu mà con vẫn từ chối, nếu không báo trước về hậu quả thì con sẽ mãi mãi không thể biết được lý do thực sự mà mình cần phải làm như vậy là gì.

Hay như việc con bị ngã, nhiều cha mẹ vội vàng đỡ con dậy ngay và đổ tội tại con chuột kéo chân, quay ra chat chừa nền đất. Điều này vô tình tạo ra tâm lý đổ lỗi cho trẻ nhỏ. Khi bị ngã con sẽ không tự đứng dậy mà ỉ lại chờ cha mẹ giúp đỡ.

Với Liên, khi con ngã, hoặc đau, đầu tiên Liên sẽ hỏi con có đau lắm không? Con tự đứng dậy và đến chỗ mẹ được không? Sau đó Liên sẽ hỏi lý do vì sao con ngã, con đau? Và cuối cùng là phân tích nguyên nhân dẫn đến việc con bị đau, nhẹ nhàng xoa dịu chỗ đau của con và nhắc nhở con cẩn thận để không bị đau như vậy nữa.

Dần dần, Gạo hình thành thói quen phân tích và mỗi khi bị ngã con sẽ khóc 1 chút, sau đó tường thuật lại chi tiết lý do dẫn đến việc ngã của mình. Và tự an ủi sẽ không làm như thế nữa chứ Gạo không ăn vạ lâu và cũng không đổ lỗi tại như này như nọ mà con bị ngã.

Tương tự khi thấy mẹ kêu đau, Gạo đã quá quen thuộc và cũng hỏi lại mẹ câu tương tự: mẹ có đau lắm không? Nếu mẹ đang làm dở việc gì đó thì sẽ thêm câu: mẹ có thể tiếp tục công việc đó được không? Và cuối cùng là câu an ủi: mẹ cố gắng nhé, mẹ làm được mà.

@kieulien112 Mẹ cố lên, mẹ làm được #embe #embedangyeu #embedethuong #video #viral #xuhuong #daycondungcach #dayconthongminh #dayconcogang #kieulien ♬ Hạnh Phúc Cho Con – Đỗ Tuyết Nhi

2.3. Dạy con tự lập qua những lời khen và không ép buộc con

Sử dụng những lời khuyên để khuyến khíchs con hình thành tính tự lập. Khi cha mẹ sử dụng quá nhiều mệnh lệnh sẽ làm con cảm thấy rất khó chịu. Con phải thực hiện giống như một nghĩa vụ, điều này sẽ khiến con dần dần nảy sinh tâm lý chống đối và kỳ kèo vì mình không gây ra sự vụ đó.

Bên cạnh đó việc luôn dành cho con những lời khen cũng giúp trẻ tự tin hơn. Các nghiên cứu khoa học đã chứng minh rằng việc giáo dục con bằng ngôn từ mang tính miệt thị không đem lại hiệu quả như mong đợi. Dành cho con những lời khen và động viên như một sự khuyến khích con thể hiện bản than. Tất nhiên không phải là những lời khen sáo rỗng, hay tâng con lên tận mây xanh, mà cha mẹ cần dành cho con những lời khen khuyến khích.

Cùng một hành động muốn con tắt đèn nhà vệ sinh. Bạn của Liên dung câu mệnh lệnh với con: “con tắt đèn nhà vệ sinh đi” ngay lập tức, đứa con phản kháng lại: “con có bật đèn đâu mà phải tắt”.

Nhưng cùng một hành động đó, Liên nói với Gạo rằng: “Con có thể giúp mẹ tắt điện nhà vệ sinh được không?” Nếu Gạo nói không, Liên sẽ tiếp tục phân tích rằng việc để đèn nhà vệ sinh là lãng phí điện, chúng ta cần tiết kiệm điện. Và Liên có hẳn một bộ truyện Miu bé nhỏ dạy về việc sống tiết kiệm đã được đọc hàng ngày cho Gạo trước khi đi ngủ. Và đương nhiên là Gạo đồng ý ngay. Không những thế, nếu thấy bố không tắt điện, Gạo sẽ nhắc nhở luôn việc bố cần tiết kiệm điện như thế nào.

Nếu Gạo vẫn tiếp tục nói không, vì con đang bận làm một thứ gì đó. Liên cũng không ép buộc con là phải tắt đi ngay, Liên chuyển sang việc đàm phán với con. Rằng con có thể nhờ bố (đang đứng gần đó) tắt giúp con. Việc này giúp rèn luyện khả năng đàm phán của con và yêu cầu sự giúp đỡ. Hoặc con có thể tạm dừng việc làm dở nếu việc đó có thể chờ được để đi tắt điện. Hoặc con nên làm việc đang dở thật nhanh gọn để có thể tắt điện luôn. Tuyệt đối không ra lệnh hay quát mắng nếu con không làm theo ý mình ngay lúc đó.

Tương tự việc dành lời khen cũng vậy. Liên không thường khen các câu: “Con giỏi quá, con siêu quá, con là em bé ngoan…” Mà thường chỉ là những lời khen kiểu như: “Con làm nhanh hơn hôm qua rồi đấy”, hoặc “Chúc mừng con, nhưng nếu lần sau con làm như này… thì mẹ thấy chắc con sẽ làm nhanh hơn một chút đấy”, hay là: “Wow, mẹ thấy rất hay” hoặc chỉ đơn giản là: “Con thật dũng cảm/thông minh”.

Dạy con tự lập sớm giúp con trở nên chủ động, tự giác và có trách nhiệm. Hy vọng rằng bài viết rất dài này đã giúp cha mẹ có được những kinh nghiệm hữu ích khi áp dụng vào việc dạy con tự lập đạt hiệu quả cao.